Ана тили дерслери. 4 «Хусусий сёз-ибарелер»

13.06.202120:45

 1,194 Просмотров

Download PDF

Рустем Скибин

Сайгъылы окъуйыджылар! Бугуньден итибарен биз «Тувгъан тилимиз» адлы янъы рубрика ачамыз. Онда тележурналист Тамила Абдувелиеванынъ тиль огренеяткъанлар ичюн махсус азырлагъан яйынламалары дердж олунаджакъ. Догърусыны айтмалы, бу рубриканы башламаздан эвель белли бир дереджеде шубелер ичинде эдик. Аджеба, башындан сонъунадже ана тильде чыкъып, метнлерде азмы-чокъмы муреккеп сёзлерни ишлеткен, умумен, азырлыгъы олгъан окъуйыджыгъа къарарлаштырылгъан газетада бойле саде шейлерни анълаткъан макъалелерни басмакънынъ аджети бар экенми, деп тюшюндик. Бир чокъ фааллеримизнен акъыл таныштыкъ. Нетиджеде тувгъан тилимизнинъ бугуньки мушкюль вазиетини, чокътан-чокъ къырымтатарлар тильни пек зайыф бильгенлерини козь огюне аларакъ, тильни бильгенлер тиль бильмегенлерни окъумагъа, огренмеге джоштурырлар, деген къараргъа кельдик. Эминмиз, бу дерслер тильни керчектен огренмеге истегенлер ичюн ярдымджы олур.

Тамила Абдувелиева

Хусусий сёз-ибарелер

Ана тилимизде бир къач меракълы, маналары пек индже олгъан сёзлер бар ки, оларнынъ пейда олув хусусиетлерини бильмесенъ, догъру шекильде къулланмакъ пек къыйын. Меселя, биз бир де-бир шей акъкъында сёз юрсетсек, «дане» сёзюни къулланамыз: 6 дане къалем, я да: «Манъа бугунь 8 дане китап кетирдилер». Амма бу сёзни тек шейлер акъкъында сёз юрсетильгенде къулланмакъ мумкюн. Инсанлар акъкъында айтаджакъ олсакъ,»нефер» сёзюни ишлетмек лязимдир. Дейик, «Одада 16 нефер адам корьдим», «Тедбирде 80-ден зияде нефер сейирджи  озь фикирлерини бильдирди» ве иляхре.  Амма айванлар акъкъында сёз юрсетсек, » 5 сыгъыр корьдим» демеге де мумкюн.

Даа бир меракълы ибаре: адетте биз бир де-бир кучюк шейчик акъкъында айтаджакъ олсакъ, «уфакъ-тюфек» деймиз. Эльбет де, биз бойле шекильге алыштыкъ, амма бир чокъ къартларымызнынъ айткъанларына коре, «уфакъ-тюфек» дегиль де, «уфакъ-тефек» демек даа догърудыр.

Демек, «нефер» сёзю – инсанлар акъкъында айтаджакъ вакътымызда, «дане» исе –шейлер, предметлер акъкъында икяе этеджек олсакъ.

Илядж

«Илядж» – эр кеске белли олгъан сёздир. Амма биз шифа берген ве бизни тедавийлеген  эр шейге илядж деймиз. Албу ки, оларнынъ да озь адлары бар.  Мисаль ичюн, «ап» сёзю –«таблетка, пилюля» манасыны анълата. Эльбет де, о да илядж, амма онынъ озь ады бар.

Иляджнынъ даа бир чешити – «мазь»дир. Бизим тилимизде онъа «мельэм» дениле. Бу сёзни де бильмеген ёкътыр, чюнки «мельэм» сёзю халкъ йырларымызда да расткеле: «Ярама мельэм ол», «Хаста гонълюмнинъ мельэми» деп йырланыла. «Мельэмни» сюртелер, силелер, якъалар, ышкъалайлар, аялайлар.  Бу сёзлер «мазать» манасыны анълаткъан келимелердир.

Энди «чечек» сёзюни талиль этейик. Эльбет де, сиз эпинъиз чечек не олгъаныны биледирсинъиз. Амма бу сёзнинъ дигер манасы да бар: «чичек хасталыгъы», яни «оспа». Бу хасталыкъкъа даа   «сув чичеги»  дейлер.

Лугъат:

Ап – таблетка, пилюля
Апхане, иляджхане – аптека
Мазь – мельэм
Мазать – сильмек, сюртмек, ышкъаламакъ, аяламакъ.

 1,195 Просмотров,  5 views today