XlX асырда къырымтатар тилинен багълы базы лексикографик чалышмалар

12.06.202120:34

 1,004 Просмотров

Download PDF

Аннотация. Макъаледе П.И. Кёппеннинъ аля эльязма шеклинде булунгъан къырымта­тар тилинен багълы лексикографик чалышмасы (1833) бакъыла. Тильнинъ лексик теркиби козьден кечириле, чешит зенаатларда къулланылгъан келимелер, терминлер, эскирген ве алынма сёзлер талиль этиле. Лугъат тизимининъ усуллары ачыкълана. Фонетика, морфо­логия ве этимология меселелери земаневий тиль нокъта-и-назарындан козетиле.

Анахтар сёзлер: XIX асырдаки къырымтатар лексикографиясы, билингвизм меселе­лери, истихсалларда къулланылгъан тиль, алынма сёзлер ве шивелер.

Аннотация. В статье рассматривается словарь крымскотатарского языка П.И. Кёппена (1833). Анализируется лексический состав, выявляется отраслевая и специальная лексика, устаревшие слова, заимствования, разбираются основные принципы составления словаря, проблемы фонетики, морфологии и этимологии применительно к современной лексике.

Меселенинъ актуаллиги ве проблематикасы. Сонъ сенелер ичинде къырымтатар миллий мектеплерине кенишче имкянлар берилип чешит фенлер боюнджа дерслерде ва­риатив къысымлары айрылгъаны себебинден терминологик ве билим даллары лексикасы­нынъ лугъатлары гъает муим роль ойнамагъа башлады. Ама бойле лугъатлар тиртип этиль­генде, дженктен эвель, ве даа терендже далсакъ, инкъиляптан эвель тизильген ве базыда нешир этильген лугъатларны огренип оларнынъ сёз зенгинлигинден бугуньде де файда­ланмакъ меселеси чыкъа. Бугуньде къырымтатарджа окъув эснасынынъ бутюн тарафлары ичюн бу чокъ актуаль ве эмиетлидир.

Булунгъан ве пейда этильген менбалар. Интернет, чешит кутюпханелер ве архи­влерде сенелердже чалышаракъ бир чокъ янъы менбалар пейда этильди. Меселя, Кёппе­нинъ 1833–34 сенелери тизген лугъаты бугуньде де даа дюнья юзюни корьмейип, ялынъыз эльязма шеклинде булунмакътадыр. Онынъ Санкт-Петербургдаки архивлерде сакълангъан вариантынынъ сканер копиясынен файдаландыкъ. А.Ч. Къырым-Ховаджанынъ лугъаты исе, шукюрлер олсун, Гаспринский адына кутюпханемизнинъ Басыр Гъафар фондунда бунгъаны ичюн оны да копиялап усьтюнден чалышмагъа имкянымыз булунды. В.Х. Кон­даракининъ лугъаты та 1864 сенеси нешир этильгенинден, бугуньде чокъ сийрек китаплар сырасына кирмекте. Биз онынъ копиясыны Москвадаки меркезий кутюпханеден къач сене­лер эвель алгъан эдик. Булардан гъайры, ишбу сёзлюклернинъ талилини кечирдигимиз за­ман эм земаневий къырымтатарджа лугъатлардан, эм тюркче, эм фарсидже, эм де арабча сёзлюклерден сыкъы суретте файдаланмагъа меджбуриетте къалдыкъ.

Макъаленинъ макъсады –чокъ сенелер девамында эль токъунылмагъан XlX асырнынъ лугъатларындаки лексик байлыгъындан файдаланмакъ, ве бу зенгинликнинъ бугуньки кунюмизге якъынлаштырмакътан ибареттир.

Эсас малюматнынъ ачыкъланмасы.

П.И. Кёппеннинъ лугъаты. XIX-нджы асырнынъ биринджи ярысында тизильген къы­рымтатар тилинен багълы сёзлюклерден энъ меракълысы Пётр Иванович Кёппенинъ (1793–1864) «Татарика»сыдыр. Бу сёзлюк 1833–1834 сенелери язылгъан ёл къайдлары кягъытлары арасында ер алмакъта. Лугъат бугуньде аля даа эльязма шеклинде булунмакъ­тадыр. Колеми – ашагъы-юкъары 60 варакъ, яни 120 саифеге якъын олып, Санкт Петербург архивлеринде сакъланылып кельмекте. Эльязманынъ бир къач саифелери етишмесе де, умумен алгъанда, къырымтатарджадаки лексиканы баягъы кениш суретте акс эте. Ишбу менбанынъ элимизде булунгъан сканер копиясы ве компьютерде топлангъан нусхасы уль­кешынас Юрий Беляев ве меслекдешлери тарафындан азырлангъандыр.

П.И. Кёппеннинъ озю кимдир? Онъа аит малюматлар интернетте булунмакъта. Ама бу­ларнынъ чокъусы бири дигерини текрарлагъан къыскъа малюматлардыр. Ялынъыз сонъ девирде темелли шекильде ишленген къырымлы профессор А.А. Непомнящийнинъ макъа­леси гъает тафсилятлы суретте меселени айдынлатмакъта [1]. П.И. Кёппен 1793 сенеси Харьков шеэринде догъды. Бабасы Екатерина II тарафындан Германиядан чагъыртылгъан 30 немсе хэкимлеринден (докторларындан) бириси эди. Генчлик чагъындан Харьковда сызмаджылыкъ конторасында чалышып, топракъ пайларынынъ планлаштырылмасынен огъраша. Тамам бу иште алгъан теджрибеси П.И. Кёппенге сонъундаки ильмий чалышма­ларында, яни Русиедеки чешит виляетлернинъ хариталарыны япып нешир этмесинде, чокъ керек ола. Кёппен 1814 сенеси Харьков университетининъ магистратурасыны битирип де­партаментте чалыша.

1819-да почта станцияларынынъ ревизиясыны япмакъ ичюн ёлгъа чыкъып, та Къырымгъаджек сеферде булуна. Къырымны корип бирден онъа мефтун ола. Бу ерде къалып яшамасыны арз эте. Кёппеннинъ кендиси бу акъта бир китабында бойле язгъан эди: «Объезжая Россию с 1810 года, я в 1819 году имел случай проехать по Южному берегу Крыма и тогда же родилось во мне желание сделаться некогда постоянным жителем той прелестной страны, которой красоты оставили во мне столь живое воспоминание, что и в горах Штирии и Трансильвании я не мог не отдавать преимущества характеру прибрежного хребта Тавриды, пред местами не представляющими взгляда на беспредельную поверхность моря» [2].

Ве, акъикъатен, 1925 сенеси Германияда Тюнингем университетининъ фельсефе докторы дереджесини алса да, 1926 сенеси Петербургда Русие Императорлыкъ Академиясына мухбир-азасы сыфатында сайланса да, эп бир 1829 сенеси Къырымгъа кочип 1934 сенесинеджек, сонъра 1852–1853, 1858–1859, 1860–1864 сенелери Къырымда Алушта янындаки Къарабагъ адлы ерде яшап, бу ерде де 1864 сенеси майыс 23-те кечине. Къырымгъа кочькенинен, йипекчилик саасында баш инспектор вазифесинде булунгъаны беллидир [3].

Кёппен Къырымгъа севдалыгъы ве садыкълыгъы саесинде мындаки аятны, социаль ве медений дурумны, ярымаданынъ тарихини ве ерли халкънынъ тилини огренмеге чалыша ве бу иште баягъы муваффакъиетлер къазана. Эм ялынъыз огренмек дегиль де, проф. А.А. Непомнящийнинъ хаберине коре, Къырым ханлыгъы заманындан къалма бир чокъ ярлыкъ­ларнынъ истинсахларыны (эль копияларыны) чыкъара, чешит эски акъчалар ве дигер асар-и-атикъаларны топлай [1]. 1831–1838 сенелери арасында тамам Къырымда (Авропада би­ринджи оларакъ) фенология боюнджа, яни йылнынъ мевсимлери иле алякъалы табиат ве айванатнынъ тюрленмесини косьтерген, тедкъикъатларыны кечирип, нетиджелерини язма шекильде Академиягъа ёллай [3].

«Татарика»гъа, яни къырымтатарджа сёзлюгине келиндже, бунынъ узеринде аман-аман омрюнинъ сонъуна къадар чалышып, янъы-янъы къайдлар кирсеткени корюнмекте. Юкъа­рыда сёзлюк 1833–1834 сенелери арасында тертип этильгенини анъдыкъ. Ама базы сёз­лерни анълаткъан вакъытта, чалышма деври баягъы кениш олгъаны айдынлана. Меселя, «къайын» («берёза») келимесини анълаткъан вакъытта, дей ки, бу сёз Къырымда олмагъ­аны алда, дигер тюркий тиллерде корюнмекте, меселя, Орта Асиядаки «Джалпакъ къайын» айрыгъы (урочище). Ве бу исбатны Кёппен 1863 сенеси нешир этильген «Отчет Русского Географического Общества» китабына сильтем эте. Эм бойле аллар, яни сенелери 1833–1834-тен сонъраки йылларгъа аит олгъан менбаларны косьтермеси, сёзлюгининъ метнинде даа растланмакъта.

Сёзлюкнинъ мундериджеси бойле баблардан ибареттир. 1. (Къырым)татарлар тара­фындан къулланылгъан джогърафик терминлер. 2. Озенлер ве айрыкъларнынъ (урочище) адлары ве иляхри (Таврия губерниясынынъ шималинде булунгъан бир къач айрыкъ адла­рынынъ изаатлары; чешит озенлерде адларнынъ текрарланмасы: экили ве учьлю адлары олгъан озен ве айрыкълар; айрыкъларнынъ юнанджа адлары; узериндеки бир шейине коре адландырылгъан айрыкълар, ама о шейлер энди олмайып, ялынъыз адлары сакълангъанлар; козьлернинъ тюсюне коре адландырмалар; адландырмаларда харфлернинъ ер денъиштир­меси ве сёздеки ургъуларнынъ кочьмеси; даа бошамагъан койлер; янъы ерлешмелер; урум койлери, немсе ерлешмелери). 3. Дюнья тарафлары ве еллернинъ (!) адлары. 4. Табиат ади­селерининъ адлары. 5. Вакъыт ве кунь махаллери, ораза ве байрамлар. 6. (Къы­рым)татарджа агъырлыкъ тартылары ве ольчюлер. 7. (Къырым)татар тюркюси. 8. (Къы­рым)татарджа шахсий адлар. 9. Айванларнынъ (къырым)татарджа адлары. 10. Осюмлик­лернинъ (къырым)татарджа адлары.

Эбет, Кёппен Къырымдаки ерли тильни бильмегени себебинден, башталары терджиман ярдымына мухтадж эди. Ве сакълангъан весикъалар арасында онынъ терджиман сораткъ­аны акъкъында хаберлер де бар [1]. Ама бунынъ иле берабер, эльязмадан корюнгени киби, юнанджа ве дигер авропа тиллерини бильгенинден де файдалана, эвельдеки Русие сефер­леринде, Волга бою ве Кавказда япылгъан къайдларыны къуллана, ве эсас оларакъ, о за­манда нешир этилип къолларда юрьген Иосиф Гигановнынъ къазантатарджа лугъатлары­нен ве франсыз алими Жорж Разиснинъ дёрт къысымлы франсызджа-тюркче лугъатынен иш тута [4]. Булардан гъайры, бир чокъ изаатларында сейяхатчы ве алимлернинъ чешит тиллерде олгъан чалышмаларына эсасланып, кенди фикирлерининъ мантыгъы ве догъру­лыгъыны тасдикъ этмеге чалыша. Сильтем этильген чалышмаларнынъ муэллифлери бойле сыраны тешкиль этмектелер: Пейсонель, Паллас, Греков, Мухин, Сумароков, Стевен, Ка­раулов, Розенталь, Карамзин, Тунманн, Скальковский ве дигерлери.

Сёзлюкнинъ даа бир меракълы ери шунда ки, бир чокъ келимелер анги койде (ерде) на­сыл айтылгъаны, не мана бильдиргени, сёзнинъ фонетик ве мана джиэтинден озелликлери бельгиленгендир. Бунъа коре, земаневий лексиканен къыяс эткенде, чокъ муим ве файдалы нокъталар мейдангъа чыкъмакъта.

Джогърафик терминлер сырасына кирсетильген базы келимелерден мисаллер: «къышла» – зимовье; «къабатав» – дремучий лес; «сырт» – хребет; «агъыз» – устье [5]; «богъаз» – пролив; «байыр» – бугор, склон горы; «дарбент» (дербент) – теснина; «тогъай» – огороженная земля; «эгерек» – малая огорожь для овец на яйле, овечий стан; «тёллюк» – место куда собираются овцы, когда котятся; «паланкъа» – форт, редут, бастион; «пёгренк» (певренк) – трубы для водопроводов; «бунар» (пынар) – ключ, источник; «ирмакъ» – ру­чеек; «нехир» – река, речка; «хурулу» (хоралы) – загороженное место в лесу, где сеют хлеб; «дере» – ущелье, балка; «яр» (джар) – крутой склон; «йылгъа» (джылгъа) – лощина; «курчи» – соединение ущелий; «ова» (ува) – возвышенная долина, равнина; «гендимала» – татарский лес внутри казенного или общественного; «алачыкъ» – пастбище, лежащее ниже яйлы; «аланчыкъ» – сенокосное место в лесу; «буке» (кой, сала) – деревня; «хортель» – ок­руг; «бурун» – мыс; «улукъ» – желоб деревянный; «къарнис» – малый желоб; «кез» – гор­ная седловина, откос между двумя горами; «топшан» – высокое сенокосное место; «чайыр» – сенокосное место с (фруктовыми) деревьями; «чифтлик» – поместье, усадьба, ферма; «орюш» – выгон; «къош» – загороженное место, где собираются овцы; «текне» – корыто деревянное или каменное пред фонтанами; «истихкям» – укрепление, фортификация.

Бу сырагъа даа бойле эки сёз де кирсетильгендир: «ялакъ» – миска для кормления собак и кошек; «яйлакъ» – плата, взимаемая землевладельцами за пастбища на Яйле. Она заклю­чается обыкновенно в определенном количестве баранов и ягнят с каждого стада.

Айрыкъ (урочище) ве озенлернинъ адларындан бойлелери дикъкъат чекмекте: «Къыргъа» – так жители полуострова (например, кувушцы) называют места, лежащие за Перекопом, именно Днепровский и Мелитопольский уезды, где у них бывают овцы кур­дючной породы, именуемые «Чонтух»; «Чонгъар» – так (от слова «Чонгар» – полуостров) называются жители 3-х волостей Перекопского уезда: Джанкойской, Тузакчинской и Эль­вугазанской.

Озенлернинъ адларына кельгенде, Къырымнынъ чешит ерлеринден акъкъан озенлер­нинъ ерли халкъ тарафындан адландырылгъан бойлелери анъылмакъта: «Улу-Узень»; «Корьбек» (Катнарфудан Алуштагъа акъа); «Алма»; «Къача»; «Бельбек»; «Чоргъуна»; «Ке­бит»; «Буюк-Озен»; «Синап-Су»; «Алабаш-Су»; «Хабарта»; «Къазыкълу».

Бугуньде бус-бутюн унутылгъан яхут аз къулланылгъан еллернинъ (!) адларыны Кёп­пен гъает тирнекли ве дикъкъатлы шекильде Къызылташ ве Гурзуф сакинлеринден язып алгъан. Булар, эбет, дюнья тарафларынен багълы шекильде берильмекте. Адлар янында алманджа бир харф иле манасына ишарет этсе де, биз толу имлясыны беремиз: «Кунь­догъуш» – Ost – 1. Восток. 2. Восточный ветер; «Пориаз» – Noordoost – 1. Северо-восток. 2. Северо-восточный ветер; «Йылдыз» («Сырт») – Noord – 1. Север. 2. Северный ветер; «Къа­раиль» (Къараель) – Nn (!) /эльязмада бу шекильде язылгъан, эр алда шимальнен багълы олгъаны корюне/; «Баты» (Куньбаты) – West – 1. Запад. 2. Западный ветер; «Ладоз» – Zuidwest – 1. Юго-запад. 2. Юго-западный ветер; «Къыбла» – Zuiden – 1. Юг. 2. Южный ветер; «Кешлеме» – Zuidoost – 1. Юго-восток. 2. Юго-восточный ветер.

Эркек ве къадын адлары топланылып сыра иле берильмекте. Чокъусы бугуньде де къулланылгъан адлар арасында бойле харика сойлары да бардыр. Эркек адлары: Дагъдар, Дервиш, Нурла. Къадын адлары: Арсландже, Севгуль, Ювархан ве иляхри. Бу ерде дикъкъ­атымызны къырымлыларнынъ шакъаджы адетлери де чеке. Базы шакъаджы респондентлер Кёппенге бойле адлар да яздыргъанлар: Чакал, Оксюз, Джампурлос, Обур, Къазыкъ, Шиш­ман (кене дикъкъат этмели: булар лагъап дегиль де, инсан адлары оларакъ бериле).

Бу усулдаки шакъаджылыкъ бундан сонъ да девам эте. «Терджиман»нынъ хаберине коре, 1891 сенеси Никита коюнинъ имамы Абдураман Эфенди джамидеки догъум дефте­рине бир баланынъ адыны «Чандалай» деп язгъан. Акъикъатта исе, баланынъ ады «Сулей­ман» деп къоюлгъан эди. «Мемед-Эмин» оларакъ адландырылгъан дигер баланынъ адыны «Езит» деп дефтерге язгъан. Даа бирисини «Боракъай» шеклинде къайд эткен. Бу алгъа бабалары Неби Мустафа-огълу ве Асан Али-огълу гъает ачувланып газетагъа шикяет яза, ве бу хаталарны насыл шекильде догъуртмакъ мумкюнатыны сорайлар [6].

Кёппен къырымтатар тилинен таныша-таныша, ичине дала-дала, атта бойле бир алгъа эмиет берип, манасыны анълатмагъа чалыша: «Часто «м» ставится пред словом, которое повторяется для обозначения «и подобное». Например, «чешме-мешме йохтур», говорит татарин, то есть нет ни фонтана, ни тому подобного. Также «таш-маш», «къале-мале», даже «Бороздин-мороздин».

Узериндеки осюмлигине коре адландырылгъан айрыкълар, ама шу осюмликлери энди олмайып, ялынъыз адлары сакълангъанлар арасында бойлелери косьтериле: Къутлакъ кою тарафларында «инджир агъач» айрыгъы, «юзюм дерек» айрыгъы; Токълукъ кою тарафларында «ардыч» айрыгъы. Бу айрыкъларда энди не инджир агъачы, не юзюм дереги, не де ардыч агъачы (можжевельник) къалмаса да, адлары бу шекильде сакъланып кельмекте. Айны ал Буюк-Ламбат коюнинъ этегинде ерлешкен Къарагъач (Къара-Агъач) айрыгъына аиттир.

Табиат адиселери ве оларны козетмек ичюн алетлер акъкъындаки къысымда ашагъыдакилерни айырмакъ мумкюн: «къуйрукъ йылдыз» – комета; «алла къушакъ» – радуга; «урузгир» (рузгяр) – ветер; «моза» – прибой; «пусула» (пусла) – компас; «дюрбин» – подзорная труба. Сувукълыкъ дереджесини косьтермек ичюн ольчю адыны сораштыра-сораштыра буларны огрене. Термометрдеки градус «дирем» (дерем) ве «дередже» сёзлеринен ифаделене. Ама Кёппеннинъ шу ерде анълаткъанына коре, Аянда яшагъан Къасым Дервиш-огълу 1834 сенеси февраль 4-теки сухбетте «дирем» сёзюни ич къабул этмейип, онынъ ерине «грынка» (grynka) сёзю къулланылмакъ кереклигини исбат этмеге чалышкъан, «меселя, хач грынка суух вар?». Яхут «дередже» сёзюни къулланылмасыны теклиф эткен, «меселя: он дередже суух».

Кунь девамындаки вакъыт адлары бугуньдеки киби маналар ташымакъта. Ама базы меракълы шекиллер де корюне. Меселя, «ярын дегюль» (дегиль) – послезавтра; «дюн дегюль» (дегиль) – третьего дня; «хуруздан» (хороздан) – с восходом солнца; «экинди» – четыре часа пополудни; «хушлыкъ» (къушлукъ) – три часа после восхода солнца; «ятсы» – 11/2 часа после заката солнца (тамам бу шекильде 1850 сенеси нешир этильген А.Ч. Къырым Ховаджанынъ лугъатында да берильмекте) [7, с. 6]; «къурун» (девир) – столетие («къурун» сёзю аслында арабча «къарн»нынъ чокълукъ шеклидир, яни «асырлар» манасыны ташымакъта) [8, с. 576]; «улур» (урун) – лето (бу ерде «яз» мевсими – «мейва-махсул джыймакъ» келимесинен ифаделенген [8, с. 888]. Эм эсас сёзде ачыкъ оларакъ метатеза, яни харфлер ерини денъиштирмелери де корюнмекте).

Меракълы шей, бу къысымда Кёппен «кедрелес» (Къыдырлез) – (начало весны) ве «хасым» (Къасым) – (конец осени) байрамларыны анъа, ве Палласкъа сильтем этерек, булар къырымтатарларына юнанлылардан кечкенини айта.

Кене бу къысымда Кёппен ерли къырым халкъы йылда учь дефа «Намаз» байрамыны кечире – дей. Ве бу байрам аслында олюлерни анъма куню сайылгъаныны айта.

Къырымда агъырлыкъ тартылары ве чешит ольчюлер къысмында ат-арабанынъ юрюш сурьаты саатине 5 вёрст олса, саат ичиндеки месафе «онлама»нен ольченгени дениле. Бунъа коре, бир «онлама» 833 метрлик месафени анълата. Топракъ ольчюсинде («дёнюм» – 10 соток /ар/, ве бунъа коре) чейрекнинъ ярысы «ярым бесери», чейрек олса – «бакъла» киби келимелер къулланыла. «Къарыш» – пядь земли. Бу сонъкиси шартлы оларакъ терджимедир. «Къарыш» сёзю ве ольчюсини айрыджа анълатаджакъ олсакъ, «къарыш» ольчюси – ачыкъ эльнинъ баш пармагъындан чёнати пармагъынаджек олгъан месафе [9, с. 1024], «пядь» исе, ачыкъ эльнинъ баш пармагъындан ишарет пармагъынаджек олгъан месафе [10, с. 835], «пядь» келимесининъ къырымтатарджасы «шанус»тыр [11]. «Батман» – 18 фунт (о заманда рус фунту – 409,5 грамм эди); «окъкъа» – учь фунт деп косьтериле (аслында окъкъа – 1283 граммдыр). Бу ерде бал ольчюсинде къуллангъан «за» келимесини де анъмалы: бир за – 10 кг балдыр. Буны А. Ильмийнинъ «Къуртчу Бекирчик» икяесинде раст-лаймыз [12, с. 149]. «Адым» – шаг; «аршын» – аршин. Бу сонъки ольчюнинъ де къырымтатарджа ве русчасыны, азбучукъ олса да, айырмакъ керектир. Къырымтатарджа: «чаршы аршыны» 0,68 м, «мимар аршыны» 0,75 м, рус «аршин»ы исе, 0,71 м.

Сёзлюкнинъ колемдже буюк къысымларындан «Айванат» ве «Осюмликлер» адларыдыр. Юкъарыда анъгъанымыз киби, Кёппен къырымтатарджа келимелерни топлап тизгенде, ве тертипке кетиргенде, айны айван яхут осюмликнинъ Къырымнынъ чешит ерлеринде базыда башкъаджа адландырылгъаныны козь огюне алып, керекли вакъытта бир анъламны эки яхут учь келименен бере. Къырымда девамлы яшагъанындан ве ерли тильни авеслик, озенлик ве гъайретле огренгенини, ве бундан гъайры, заманынынъ имкяниетине коре, къошма оларакъ чешит ильмий менбалар къуллангъаны ичюн, берген малюматлары айрыджа инам догъура. Базыда къырымтатарджа келименинъ къаршысында русчасы олмайып, ялынъыз латиндже къаршылыгъы булунмакъта. Иште, биз де оларны айны шекильде алдыкъ ве имлясыны сакъламагъа тырыштыкъ. Эм де айрыджа къайд этмели ки, Кёппеннинъ латинджесининъ кучю сёзлюк метнинден ачыкъ корюнмекте. Бу меселеде зенаат саиби олгъаныны ачыкъламакъ ичюн кене хатырлатайыкъ: Кёппен 1829 сенеси Къырымгъа кочип йипекчилик истихсалынынъ баш инспекторы сыфатында чалышкъандыр.

Айванат къысмындан базы мисаллер: «хулун» (тай) – жеребенок; «серке» – горный козел; «арсландже» – львица; «каравина» (каравани, джаркъанат) – летучая мышь; «исах» – сплюшка; «къузгъун» – ворон; «къаракъуш» (къаратавукъ) – черный дрозд; «сыйырчыкъ» (сыгъырчыкъ, сызгъырчыкъ) – скворец; «чайыркъуш» – жаворонок; «кукое» (кукуа) – кукушка; «къудектина» – сойка; «бульдирджин» (бодене) – перепелка; «мамуч» (къонъуз) – жук; «бабулхан» – шмель; «чегирче» – саранча; «хархаян» (къыркъаякъ?) – сороконожка; «чигарна» (бий) – паук; «хуртшофла» – ящерица; «чока» (шоха) – гадюка; «бакачана» – зелёная лягушка; «чубарбалыкъ» – форель; «адабалыкъ» – кит.

Осюмликлерден мисаллер: «дурдофла» (аювгуль) – пион; «чырмавукъ» (сармашыкъ) – плющ; «кийик асма» – дикая виноградина; «хатынтузлукъ» (экшияпракъ) – барбарис; «шейтанкъарпуз» – каперцы; «татрантамур» – хрен; «юкеагъач» (ахламур, фламур) – липа; «ускюли» (скулю) – лён; «къашыкъагъач» – клён; «юзерлик» – гармала; «шейтантикен» (къаратикен) – держи-дерево; «явурагъач» – черноклен; «кучерес» (сакъызагъач) – терпетинное дерево; «бильбенья» (капарадерек) – colutea arborescens; «харыб» (искимчек, кечибойнуз) – рожки /seratonia/; «когем» (коген) – тёрн; «копеккирез» – prunus; «итбурун» – шиповник; «ябандут» (тикендут) – ожина; «къансиер» (бу осюмлик «къызылчыкъгиллер» сырасына кирмекте) – свидина; «бурюльген» – малина; «табулгъа» – таволга; «кучара» (япышкъан) – боярышник; «будаутагъач» – cratalgu melanocarpa; «кукенея» (кокенагъач) – mespilus; «ахлап» (кертме) – дикая груша; «аджиалма» – кислица; «ювез» – рябина; «фрэнкюзюм» – крыжовник; «къуйрюч» – ясень; «борюкозь» – бирючина; «челик» – дикий жасмин; «мамшакъа» – primulae; «фесильген» – базилик; «кийикдефне» – arbutus andrachne; «таракъагъач» – viburnum hantana; «кермени» (кропала) – калина; «къавалагъач» – бузина; «юверия» – sambucus ebulus; «къаракъаш» – бархатцы; «къорай» – бурьян; «хампа» – лопух; «юшан» – полынь; «дефине» – лавр; «къаракурьпе» – гречиха; «панджар» – щавель; «аткъулакъ» – конский щавель; «кокагъач» – грабина; «пелит» – жёлудь; «оксея» (бик) – бук; «озенагъач» (чарыкъагъач) – ольха; «аджирекагъач» – осокорь; «левка» (кийик сельби) – осина; «акътерек» (къавакъагъач) – тополь белый; «тал» (сугют) – ива, верба; «мисла» – омела; «чам» (нарат) – сосна; «ардыч» – можжевельник; «самла» – черный можжевельник; «истанбулсельви» – кипарис; «сумбуль» – гиацинт.

Мантарлар акъкъында хабер бериркен, Кёппен «фердыша»ны «шампиньон» оларакъ, ве «петыз»ны русчасыны къайд этмеден, бойле тарифлей: «Гриб, который татары едят» /единственный/.

Нетидже. Корюнип тургъаны киби, П.И. Кёппеннинъ ишбу сёзлюги нешир этильсе, тилимизнинъ бугуньде янъыдан джанланмасы ве инкишаф этмеси эснасында буюк ве эмиетли роль ойнайджакътыр. Заманымызда бир чокъ сааларгъа аит олгъан лексикамызны зенгинлештирмек, керекли вакъытта къыяс этмек, даа догъру, даа айдын оларакъ маналарыны ишлетмек ичюн къулланылмакъ имкяниети булунаджагъы айдындыр. Аслында XlX асыр ичинде къырымтатар тилинен багълы онларнен лугъатлар тизилип, чокъусы нешир этильдилер. Оларнынъ тертип этиджилери ве муэллифлери арасында къырымтатарларындан Абдурахман Челеби Къырым-Ховаджа (лугъатынынъ нешир этильмеси – 1850 с.) ве Абдурефи Эсадулла Боданинский (лугъатынынъ нешир этильмеси – 1873 с.) булунмакъталар. Экиси де Акъмесджиттеки губерния гимназиясында къырымтатар ве рус тиллеринден дерс бердилер. Келеджектеки тедкъикъатымыз буларнынъ лугъатлары иле багълы оладжакътыр.

КЪУЛЛАНЫЛГЪАН ЭДЕБИЯТ

  1. Непомнящий А.А. Крымоведческое наследие П.И. Кёппена: Дополнения к известному [Электронный ресурс] / А.А. Непомнящий. – Режим доступа: www.pandia.ru/text/77/298/96347.php.
  2. Кёппен П.И. Крымский сборник. О древностях Южного берега Крыма и гор Таврических / П.И. Кёппен. – СПб.: Типография Императорской Академии Наук, 1837. – 418 с.
  3. Демоскоп Weekly. 220 лет со дня рождения Петра Ивановича Кёппена [Электронный ресурс]. – Режим доступа: demoscope.ru/weekly/2013/0537/nauka01.php.
  4. Гиганов И. Слова коренные, нужнейшие к сведению для обучения татарскому языку, собранные в Тобольской главной школе учителем татарского языка, Софийского собора священником Иосифом Гигановым и Юртовскими муллами свидетельствованные [Электронный ресурс] / И. Гиганов. – СПб., 1801. – 75 с. – Режим доступа: http://cyberleninka.ru/article/n/slovari-iosifa-giganova-dialektologicheskie-slovari-tatarskogo-yazyka#ixzz3i2KFGW1x.
  5. Терлекчи Б. Крымскотатарско-русский словарь. Факсимильное издание / Б. Терлекчи. – Симферополь: Крымучпедгиз, 2014. – 538 с.
  6. Гаспринский И. Письмо из Ялты / И. Гаспринский // Терджиман. – 1891. – 24 марта.
  7. Абдурахман Челеби Къырым Ховаджа. Татарско-русский разговорник, с присовокуплением к ним пословиц, басен для склонений и спряжений татарских слов, составленные учителем татарского языка при Симферпольской губернской гимназии / Абдурахман Челеби Къырым Ховаджа. – Казань: Печатано в вольной типографии Н. Коковина, 1850. – 151 с. (Сектор архивных и рукописных материалов КРУ «КБ им. И. Гаспринского: Ф. 1. – Оп. 1. – Ед. хр. 80. – Л. 1–156).
  8. Турецко-русский словарь / А.Н. Баскаков, Н.П. Голубева, А.А. Кямилева ве диг. – М.: Русский язык, 1977. – 968 с.
  9. Шемседдин С. Къамус-и тюркий / Сами Шемседдин. – 4 баскъы. – Истанбул: Гюндогъду матбааджылыкъ, 1992. – 1574 с.
  10. Ушаков Д.Н. Большой толковый словарь современного русского языка / Д.Н. Ушаков. – М.: Альта-Принт, 2009. – 1240 с.
  11. Керим И.А. Эбу Хайяннынъ лугъатлары / И.А. Керим // Янъы дюнья. – 2015. – № 16(1307).
  12. Ильмий А. Эсерлер топламы / А. Ильмий. – Акъмесджит: Таврия, 2004. – 176 с.

Исмаил КЕРИМ

 1,005 Просмотров,  5 views today