Къырымтатар тилинде «аякъкъап адлары» лексик-семантик группасы

10.07.202121:17

 1,219 Просмотров

Download PDF

Лексико-семантическая группа «наименования обуви» в крымскотатарском языке

Аннотация. Макъаледе къырымтатар тилинде «Аякъкъап адлары» лексик-семантик группасы бакъыла. Аякъкъапнынъ адларынен багълы лексиканынъ теркиби къайд этиле. «Аякъкъап адлары» лексик-семантик группасынынъ таснифи бериле ве нетиджеде яшына ве джыныс менсюбине, йыл мевсимине, социаль менсюбине коре чешитлери айырыла.

Анахтар сёзлер: къырымтатар тили, аякъкъап адлары, лексик-семантик группа, лексема, тасниф, лугъат.

Аннотация. В статье рассматривается лексико-семанти-ческая группа «Наименования обуви» в крымскотатарском языке. Определяется состав лексики, связанной с наименованием обуви. Дается классификация лексико-семантической группы «Наименования обуви», в результате выделяются виды по возрастной категории, по родовой принадлежности, по временам года, по социальному признаку.

Ключевые слова: крымскотатарский язык, лексико-семантическая группа, наименования обуви, лексема, классификация, словарь.

Меселенинъ къоюлувы. Тильнинъ лексик теркибини тедкъикъ этюв меселелери гъает актуаль. Тиль структурасынынъ огренилювинде лексик-семантик меселелер биринджи ерде тура. Аякъкъап саасы ильмий джеэтинден аз огренильген ве филология, этнология, тарих, джогърафия киби фенлернинъ сынъырларында тургъаны къайд этиле.

«Аякъкъап» группасынынъ тедкъикъ этилюви халкънынъ аятынен, ходжалыгъынен ве аят къурумынен багълы. Чюнки джемиетнинъ инкишафынен мода денъише, аякъкъапларнынъ чешитлери, тыш къыяфети де денъише, нетиджеде, янъы аякъкъапларнынъ адлары пейда ола.

Эдебиятнынъ талили. Бу мевзугъа багъышлангъан араштырмаларнынъ сайысы чокъ дегиль. Къырымтатар тилинде бу мевзунен багълы малюматны бир къач менбада тапмакъ мумкюн. Тюркшынаслыкъта «Аякъкъап адлары» лексик-семантик группасы бир сыра ильмий тедкъикъатларда, монографияларда огренильген. Оларнынъ сырасына М. А. Зейналованынъ «Бытовая лексика в диалектах и говорах азербайджанского языка», Б. Б. Абдигалиеванынъ «Бытовая лексика казахского языка», Г. Жумакунованынъ «Бытовая лексика в эпосе “Манас”», Т. Х. Хайрутдинованынъ «Бытовая лексика татарского языка», Л. И. Рославцеванынъ «Одежда крымских татар конца XVIII – начала XX вв.», Х. Д. Ишбулатованынъ «Бытовая лексика башкирского языка», Н. Б. Ерленбаеванынъ «Бытовая лексика алтайского языка», Л. Ф. Тухбиеванынъ «Лексика одежды и головных уборов в татарском литературном языке», Г. Каранфилнинъ «Бытовая лексика гагаузского языка (на основе названий одежды и обуви)» тедкъикъий ишлери кире.

«Кодекс Куманикус», «Диван-и лугъат-ит тюрк» киби абиделерде аякъкъапларнынъ адлары чокъ расткеле. Шунынъ ичюн бу абиделер «Аякъкъап адлары» киби лексик-семантик группасынынъ огренилювинде муим ер алалар.

Ишнинъ макъсады къырымтатар тилинде «Аякъкъап адлары» лексик-семантик группасыны тедкъикъ этмектен ибарет.

Эсас малюматнынъ ачыкъланувы. Лексик-семантик группа – умумий архисемасы олгъан, бир сёз чешитине аит олгъан лексик бирлемлернинъ группасы. Лексик-семантик группа, лексик-семантик парадигманынъ хусусий адисеси олып, лексик бирлемлерни инвариантлик алямети эсасында бирлештире [1].

Лексик-семантик группа лексик бирлемлернинъ парадигматик бирлиги шеклинде тек айны сёз чешити бирлемлерининъ топлугъы сыфатында олмакъ мумкюн. Меселя, къырымтатар тилинде «Аякъкъап адлары» лексик-семантик группасы чызма, потиклер, папуч, галош киби сёзлерни озь ичине къаврап ала.

Лексик-семантик группа айры тюр анъламларны ифаде эткен сёзлер подгруппасындан ибарет олмакъ мумкюн.

Къырымтатар халкънынъ эсас миллий чизгисини косьтерген – урба ве аякъкъаптыр. Миллий урба ве аякъкъап умумен халкъ-нынъ яшайыш тарзыны ачыкътан-ачыкъ тасвир эте.

«Аякъкъап адлары» лексик-семантик группасынынъ теркибине кирген сёзлернинъ семантик джеэтинден таснифини япкъанда бойле группаларны айырмакъ мумкюн:

  • яшына ве джыныс менсюбине коре: эркек ичюн (туфлялар, потиклер, чызмалар, чорап, чарыкъ, чызма, терлик, папуч), къадын ичюн (туфлялар, потиклер, босоножкалар, гольф, табалдырыкъ), бала ичюн (туфлялар, потиклер), джынысны бильдирмеген аякъкъап;
  • йыл мевсимине коре: язлыкъ (босоножкалар, туфлялар), къышлыкъ (чызмалар, потиклер, этик, папуч); баарьлик-кузьлюк (налын, табалдырыкъ);
  • социаль менсюбине коре: байлар ичюн, фукъарелер ичюн.

Къайд этмели ки, «Крымские татары» китабында [2] музейлерде къырымтатарларнынъ сакълангъан урбаларнынъ нумюнелери бериле, бу менада аякъкъапларнынъ джыныс менсюбине коре энъ толу таснифи косьтериле.

1. Къадынлар ичюн аякъкъап:

  • териден япылгъан аякъкъап;
  • азбарда юрьмек ичюн тахтадан япылгъан меснетлер;
  • чорап;
  • чорап багъы.

2. Эркек ичюн аякъкъап:

  • териден япылгъан аякъкъап;
  • азбарда юрьмек ичюн тахтадан япылгъан меснетлер;
  • чорап;
  • чорап багъы.

3. Джыныс бильдирмеген аякъкъаплар:

  • териден япылгъан аякъкъап;
  • чорап;
  • чорап багъы.

Аякъкъап сёзю бир сыра тюркий тиллеринде озь аксини тапты. Къадимий тюрк абиделеринде шу сёзнинъ эквиваленти оларакъ этик сёзю къулланыла. Земаневий къырымтатар тилинде исе тек «аякъкъап» лексемасыны къулланамыз.

Къырымтатар тилинде «Аякъкъап адлары» лексик-семантик группасынынъ теркибинде 30 бирлем айырылды, оларнынъ арасында шиве сёзлери де къайд этиле.

Кальтин (кальчин) – орьме папучлар.

Къатыр (налым (налын), табылдырыкъ) – агъачтан япылгъан аякъкъап, эсасен чамурлы аваларда кийиле эди. Бу селер эскирген лексемалар сайыла ве къырымтатар тилинде къулланылмай.

Сандал – эсасен окчесиз енгиль аякъкъап. Аякъта къушакънен я да йипнен пекитиле.

Потик (потюк) – аякъны тобукъкъа къадар къапаткъан аякъкъап. Потиклернинъ бойлер чешитлерни айырдыкъ: эркек // къадын // бала потиклери. Меселя: Бир аягъыны скемлеге къойып, элинен къапынынъ ап-акъ йипек пересини тутып, бабам сени, потигини перденен сюртип башлады [3, с. 39].

Туфлялар – аякънынъ тобугъыны къапатмагъан енгиль аякъкъапнынъ чешити. Къадынларнынъ туфлялары юксек падворлы ола. Эркек ве бала туфлялары да бар.

Терлик – XX асырда кийильген йымшакъ, юкъарыгъа буклю сюйрю уджлу (остроконечные) бурну олгъан, очки терисинден тикильген туфлялар. Къадын терликлери нагъышнен донатылгъан эди. Земаневий тилимизде шу лексема расткельмей.

Босоножкалар (язлыкъ аякъкъап) – чыплакъ аякъкъа, сыджакъ ава вакъытларында кийильген аякъкъап.

Кеды – баскетбол, волейбол ойнамакъ ичюн кийильген спорт потиклер.

Кроссовки – чапмакъ ичюн спорт аякъкъапы.

Чарыкъ – къадимий тюрк сёзю. Тюрк абиделеринде carug «чарыки, род обуви» [4, с. 141]. М. Къашгъарлынынъ лугъатында «čaruq»аякъкъап ве къабиленинъ ады оларакъ анъыла. Лякин бу сёзлер омонимлер сайылырлар. Бельки де, къабиленинъ ады черик // чери // чары (йеничары ~ янычары) нетиджесинде пейда олгъандыр. В. В. Радловнынъ лугъатында чарыкъ сёзю бойле маналарыны анълата: чарык // чарук учь мананы ифаделер: 1) грубая обувь крестьян; 2) куски кожи, которыми обвязывают ноги; 3) осм. томазь. Бу сёз бутюн тюрк тиллеринде къулланыла: тур., къырг., озьб., тат., туркм. чарык, азерб. чарыг, башак. сaрик, каз. шарык, уйгъ. чорук «чарыки, постолы». Бу лексема эскирген сёз сайыла ве земаневий къырымтатар тилинде къулланылмай. Меселя: Асан пармагъыны чарыгъынынъ йыртыкълары арасына сокъып, тинтик уджлары тышкъа саркъкъан джылгъавларыны анда ерлештирди ве сусты [3, c. 10].

Чызма – бутюн табанны ве аякънынъ ашагъы къысымыны къапаткъан, эсасен, хавъярнынъ ортасына къадар я да тизге къадар аякъкъапнынъ чешити. Къырымтатар тильнинъ лугъатларыны бакъып чыкъкъанда, чызмаларнынъ бойле чешитлерини къайд эттик: резина чызмалары, хром чызмалары. Лакъырдыда сыджма шекили де расткеле. Къырымтатар тилинде «сапоги» манасында къулланыла. В. В. Радловнынъ лугъатында чiз сёзю «чертить», «вытягивать» манасыны анълата. Меселя: Башыны ашагъы алып, тизлери устюндеки къаверенкли ренкини алгъан къолларына, тозлу чызмаларына бакъты [5, c. 57].

Мест – эвде кийильген йымшакъ сахтиянлы (сафьяновые) чызма. Къадынлар кийген местлер нагъышнен донатыла эди. Аякъкъапнынъ бу чешити XX асырда даркъатылгъан эди. Земаневий вакъытта къулланылмагъан лексема сайыла.

Башмакъ – аякъкъапнынъ пек саде бир чешити, умумтюрк тилинде энъ сыкъ къулланылгъан лексема. Къадимий тюрк сёзю сайылыр. М. Кашгъарлынынъ «Диван-и лугъат-ит тюрк» китабында расткеле: basmak. Къайд этильген лексема турк тилинде – башмак, башкъырт, ногъай, уйгур тиллеринде – башмак, азербайджан – башмаг, чуваш – пушмак киби вариантларда къулланыла. Къадимий тюрк абиделеринде бу лексема тек бир «аякъкъап» манасында къулланыла эди. Э. В. Севортяннынъ этимологик лугъатында къайд этиле ки, лексема баш фиильден мейдангъа кельген. С. И. Ожеговнынъ лугъатында башмакъ – «потик я да яры потик» киби анъыла.

Уюкъ (уйыкъ) – чокъманалы асыл тюркий термини. Угук «портянкоподобный предмет для наматывания на ичиги» [6, c. 425]; уйуг «войлочный чулок», казах. уйык, тув., алт. ук «чулки» [4]. «Валенок» манасында земаневий тюркий тиллерден тек къарач.-балкъар тилинде къулланыла. Бу термин В. В. Радловнынъ лугъатында да бар: кирг. уюк «валенок». Земаневий лугъатларда «валенки» манасыны «пима»ве «кийиз этик»сёзлери бильдире [7, с. 131].

Калош (галошлар) – эсасен кой эалиси арасында сыкъ къулланылгъан аякъкъап. М. Фасмернинъ лугъатына эсасланаракъ къайд этильген лексема роман тиллеринден кирген. Махмуд Къашгъарлынынъ лугъатында «калош» манасыны «ujuq» сёзю бильдире. Меселя: Самед чамурлы калошларынынъ уджуна бакъты [5, c. 107].

Папуч – арты олмагъан енгиль аякъкъап. Эсасен эвде киелер. В. В. Радловнынъ лугъатында папуч // папуш «башмаки, туфли». «Буюк Тюрк лугъатында» фарс тилинден алынгъан сёз оларакъ бельгиленген: pabuc «окчесиз аякъкъап» [8, c. 325]. Азербайджан лугъатында исе папыш «енгиль эв аякъкъапы я да аякъкъап, эсасен» киби анъыла. XX асырда «папич», «стамбул-папичи» киби сёзлери къулланыла эди.

Папич, стамбул-папичи – арт къысымсыз сахтиянлы туфлялар. Къадын папичлери сыкъ нагъышнен донатылгъан эдилер. Меселя: Къартанайнынъ макъталаджакъ ери олмагъанындан, онынъ аллы-гуллю фырлантысыны, бенекли антересини, аягъындаки папучлерини макътады [3, с. 98]. Караев аякъкъапларыны чыкъарып, папучлерини кийди де пармакълары уджуна басып ичери кирди [5, c. 99].

Этик – эскирген сёз. Эвельде чыкъкъан лугъатларда «аякъкъап» сёзнинъ эквиваленти сайыла. С. М. Усеиновнынъ лугъатында исе бу сёзнинъ манасы «башмакъ». Махмуд Къашгъарлынынъ лугъатында «ӓtük» сёзю «чызма» манасында расткеле.

Чорап – бельгиленген сёз «носки, чулки» манада, эсасен, огъуз тиллер группасында къулланыла. В. В. Радловнынъ фикирине коре, къайд этильген лексема фарс тилинден алынгъан. Онынъ лугъатында бу сёз «чулок, гамаши» киби маналарыны анълата. Меселя: – Я чораплары? О къадар чорапны толдурмагъа параны къайдан тапа? [3, c. 135].

Чорапларнынъ чешитлери: эркек // къадын чораплары, адий // юнь, юфкъа // капрон, парлакъ рекли чораплар, къыскъа чорап, сырлы чорап.

Бундан гъайры гольф (узун чорап), гамаш, чорап багъы (подвязки) лексемаларыны да айырмакъ мумкюн.

Келишмеген чораплар эркек акъкъында чокъ шейлер айта биле. Биринджиден, чораплар штанга келишмек кереклер, аякъкъапкъа дегиль. Экинджиден, чораплар узун олмалы. Аякъны аякъкъа къойгъанда, чыплакъ аякъ орюнмемели (тек спортта мумкюн). Энъ сыкъ хата – беяз чорапнынъ спорт кийимлерден гъайры башкъа урбанен кийильмесидир. Шортнен де чорап кийильмей.

Нетидже. Аякъкъапнынъ адларынен багълы 30 лексема айырылды, оларнынъ арасында шиве сёзлери де къайд этиле. «Аякъкъап адлары» лексик-семантик группасынынъ таснифи бериле, ве нетиджеде яшына ве джыныс менсюбине, йыл мевсимине, социаль менсюбине коре чешитлери айырыла.

«Крымские татары» китабында аякъкъапларнынъ джыныс менсюбине коре энъ толу тасниф косьтериле.

«Кодекс Куманикус», «Диван-и лугъат-ит тюрк» киби абиделерде аякъкъапларнынъ адлары чокъ расткеле. Шунынъ ичюн бу абиделер «Аякъкъап адлары» киби лексик-семантик группанынъ огренилювинде муим ер алалар.

ЭДЕБИЯТ

  1. Усеинов, К. Къырымтатар тили. Фонетика. Лексикология. Фразеология. Лексикография / К. Усеинов, Э. С. Ганиева, Н. С. Сейдаметова. – Симферополь : Къырымдевокъувпеднешир, 2008. – 208 с.
  2. Торчинская, Э. Г. Крымские татары. Каталог коллекций / Э. Г. Торчинская, Е. Б. Кочетов. – Л., 1989. – 41 с.
  3. Болат, Ю. Табиатым ойле. Икяелер / Юсуф Болат. – Ташкент : Эдебият ве саньат нешрияты, 1977. – 140 б.
  4. Древнетюркский словарь / В. М. Наделяев, Д. М. Насилов, Э. Р. Тенишев, А. М. Щербак, Т. А. Боровкова, Л. В. Дмитриева, А. А. Зырин, И. В. Кормушин, Н. И. Летягина, Л. Ю. Тугушева. – Л. : Наука, 1969. – 676 с.
  5. Паши, И. Йылдызлы геджелер: повестьлер / Ибраим Паши. – Ташкент : Эдебият ве саньат нешрияты, 1978. – 180 б.
  6. Кашгари, М. Диван лугат ат-турк (Свод тюркских слов) : в 3-х т. / М. Кашгари. – Т. 1. – М. : Вост. лит. РАН, 2010. – 462 с.
  7. Меметов, А. М. Русско-крымскотатарский разговорник / А. М. Меметов. – Симферополь : Таврия, 1990. – 112 с.
  8. Богочанская, Н. Н. Большой русско-турецкий словарь / Н. Н. Богочанская, А. С. Торгашова. – М. : Дом Славянской книги, 2009. – 608 с.

ДЖЕЛЯЛОВА Л. Н.
Источник: Крымскотатарская филология: проблемы изучения и преподавания : журнал. – 2017. – № 1. – С. 22–28.
Фото: Бахчисарайский историко-культурный и археологический музей-заповедник

 1,220 Просмотров,  5 views today