Лексико-семантические особенности глаголов «приготовления пищи» в крымскотатарском языке

06.02.202212:14

 4,874 Просмотров

Download PDF

Аннотация. В статье рассматривается лексико-семантическая группа глаголов «Приготовления пищи» современного крымскотатаркого языка. Эти глаголы по своему значению делятся на определённые группы. Проводится системное исследование глаголов «Приготовления пищи» с учётом парадигматических характеристик слова. Выделяется и исследуется около 70-ти глаголов «Приготовления пищи».

Ключевые слова: лексико-семантическая группа, семантика глаголов, глаголы «Приготовления пищи», парадигматические отношения.

Къырымтатар тилинде «аш пиширюв» фииллерининъ лексик-семантик хусусиетлери

Аннотация. Макъаледе земаневий къырымтатар тилининъ «Аш пиширюв» фииллерининъ лексик-семантик группасы бакъыла. Шу фииллер беджерген вазифелерине коре белли бир группаларгъа айырыла. Сёзнинъ парадигматик хусусиетлерини козь огюне алып, «Аш пиширюв» фииллерининъ системли тедкъикъаты кечириле. 70-ке якъын «Аш пиширюв» фииллери талиль этиле.

Анахтар сёзлер: лексик-смантик группа, фииллернинъ семантикасы, «Аш пиширюв» фииллери, парадигматик алякъа.

Меселенинъ къоюлувы. Къырымтатар тильнинъ шимдики вакъты ‒ инкишаф этюв вакътыдыр. Сиясий меселелер себебинден тилимиз девирнинъ чокъ йыллары девамында инкишаф этип оламады, аксине ассимиляциягъа огърады. Амма йыллар девамында къырымтатар тили ве эдебияты яваш-яваш гъайрыдан тикленип башлады, ве биз коремиз ки, о, эп джанлана ве шекиллене. Шимдики вакъытта ана тили саасында чокъ тедкъикъатлар, араштырмалар, кешифлер япылды ве япылмакъта. Амма бунен берабер даа чокъ меселелер чезильмеген тура ве озь вакъытыны ве алимлерини беклейлер.

Эдебиятнынъ талили. Эр бир тильнинъ лексикасында сёзлерни мана ве грамматик джеэттен айры группаларгъа, яни сёз чешитлерине айыралар. Оларнынъ арасында энъ эмиетли ерни фииль сёз чешити алмакътадыр. Тюркшынаслыкъта фииллернинъ семантикасынынъ огренилювине меракъ чокътан артмакъта. Хусусан, оларнынъ лексик-семантик группаларнынъ огренилювине 1962 сенеси Н. К. Дмитриев [1, с. 570] биринджи оларакъ айыры дикъкъат айыргъан эди. Айыры лексик-семантик группаларнынъ огренилювине багъышлангъан Э. Р. Тенишев [2], Н. З. Гаджиева [3], В. Ф. Вещилова [4], Г. Джафаров, В. Махпиров, С. М. Маралбаева, Ф. А. Ганиев, Н. К. Дмитриев [1], Г. К. Кулиев [5], А. Э. Аллахвердиева ве башкъаларнынъ тедкъикъатларыны айыра билемиз. Къырымтатар тилинде де бу меселе алимлернинъ дикъкъатындан тыш къалмады ве ишбу сырада А. М. Меметов [6] ве М. С. Мурахас тедкъикъатларыны айыра билемиз.

Макъаленинъ макъсады земаневий къырымтатар тилинде фииллернинъ «Аш пиширюв» лексик-семантик группасыны тедкъикъ этмектен ибарет.

Эсас малюматнынъ ачыкъланувы. Фииллернинъ семантик таснифи меселесини бакъкъан араштырмаларнынъ сырысында биринджиден «Грамматика азербайджанского языка» ишни къайд этмек керек [5, с. 8].

Г. К. Кулиевнинъ тарафындан берильген тасниф, къырымтатар тили ичюн там келишиклидир, чюнки онынъ ишинде эм инсанларнынъ, эм айванларнынъ, эм де джансыз предметлернинъ тарафындан япылгъан бютюн арекетлер акс олуна.

Биз Г. К. Кулиевнинъ таснифини талиль япып, иш-арекет бильдирген фииллер арасында, даа бир подгруппаны айырдыкъ, ишбу «Аш пиширюв» процессини бильдирген фииллеридир.

Къырымтатар тилинде «Аш пиширюв» фииллернинъ теркибине кирген бир сыра лексемалар айырылды, меселя: айырмакъ, алмакъ, артламакъ (арчымакъ), атламакъ, ачмакъ (хамыр), ашлатмакъ, бакъмакъ (лезетини), басмакъ, бастырмакъ, безетмек, больмек, бузлатмакъ, буламакъ (булгъаламакъ), демлемек, догърамакъ, думанлатмакъ, дымламакъ, ёгъурмакъ, иритмек, ислемек, йымшатмакъ, кесмек, къавурмакъ (къызартмакъ), къайнатмакъ, къарыштырмакъ, къатмерлемек, къоймакъ, къошмакъ, къоюртмакъ, къурутмакъ, къутармакъ, къыздырмакъ, маринадламакъ, маяламакъ, ольчемек, пакетлемек, парчаламакъ, пиширмек, сайламакъ, сармакъ, сепмек, сильмек, созмакъ, соймакъ, сувутмакъ, сюзмек, сюртмек, сыкъмакъ, сылатмакъ, ташламакъ, темизлемек, тербиелемек, тёкмек, толдурмакъ, тузламакъ, унламакъ, уфатмакъ, уютмакъ, чалмакъ, чевирмек, чекмек, джибитмек, шекерлемек, эзмек, элемек, эренделемек, ювмакъ, ягъламакъ, якъмакъ, ярмакъ.

Бойлеликнен, къырымтатар тилинде «аш пиширюв» фииллерининъ 70-ке якъын лексемасы айырылды. Олар къулланылув джеэтинден чешит тюрлю олып, фаркълы алт группаларыны да тешкиль этмелери мумкюн. Къырымтатар тилинде «Аш пиширюв» фииллерининъ таснифи ашны пиширген басамакъларына ве тесир эткен усулларына коре япыла. Меселя, схемада бойле косьтермек мумкюн (корьгезме 1).

Корьгезме 1. «Аш пиширюв» фииллерининъ таснифи.

Демек, «Аш пиширюв» фииллерни ашны пиширген басамакъларына коре бойле группаларгъа айырмакъ мумкюн:

  • азырлыкъ корюв: темизлемек (артламакъ, арчымакъ), ювмакъ, догърамакъ, элемек, басмакъ (ёгъурмакъ), атламакъ, ашламакъ, эренделемек, иритмек ве диг.;
  • умумен аш пиширилюви: пиширмек, къавурмакъ, думанлатмакъ, демлемек, къайнатмакъ, эзмек ве диг.;
  • екюнлейиджи къысым: сувутмакъ, къошмакъ, безетмек, больмек, тербиелемек ве диг.

Тесир эткен усулларына коре невбеттеки группалар айырылды, меселя, физикий озь невбетинде даа алт группаларгъа болюне:

  • механик: чекмек, айырмакъ, джибитмек, элемек, сюзмек, къоюртмакъ, булгъаламакъ (буламакъ) ве диг.;
  • термик: сувутмакъ, бузлатмакъ, къавурмакъ, ашлатмакъ, иритмек, пиширмек, ислемек, къурутмакъ, иритмек ве диг.

Химик: шекерлемек, маринадламакъ, уютмакъ, тузламакъ (туршу къоймакъ) ве диг.

Бу таснифнинъ ичинде бунъа да дикъкъат айырмакъ керек ки, айны аш пиширюв усулы (процесси) эм бир группагъа, эм де башкъа группагъа кире биле. Меселя: иритмек ‒ термик тесир эткен усулына кире биле, я да азырлыкъ корюв басамагъына; къавурмакъ ‒ умумен аш пиширилюви басамагъына кире биле ве термик тесир эткен усулына.

«Аш пиширюв»нен багълы лексемалар чокъусы озь ара чешит тюрлю парадигматик алякъаларда да булуналар, меселя, синонимик алякъаларда.

Къавурмакъ ‒ къызартмакъ. Бу сёзлер синонимик сыра тизселер де, араларында бираз семантик фаркълылыкъ дуюла.

Къавурмакъ ‒ сёзю, ашны къавратмакъ (шатырдагъан алгъа кетирмек) манасында къулланыла.

Къызартмакъ ‒ бир де бир шейни эр тарафлама къырмызы япмакъ манада къулланыла.

Меселя: …Исмаил эфенди, сен анама айт да, бир къарын къавурма къавурып ёлласын. Джевиз, фындыкъ да унутмасын [7, с. 140].

Темизлемек ‒ артламакъ ‒ арчымакъ (чёль шиве).

Темизлемек ве артламакъ сёзлери арасында да семантик фаркълылыкъ бар. Темизлемек сёзю чокъ маналы:

1)  къабугъындан темизлемек;

2)  эляллап чыкъмакъ (приводить в порядок);

3)  макъатны (ковёр) чёткюлемек (щёткой);

4)  оданы джыйыштырмакъ.

Артламакъ сёзю тек бир манада къулланыла ‒ бир шейнинъ къабугъыны алмакъ.

Бойлеликнен, «темизлемек» сёзю озюнинъ тек бир манасында «артламакъ» сёзюнен манадаш олып келе.

Арчымакъ сёзю чёль шивесине аит ве артламакъ сёзюне эквивалент олып келе.

Меселя: … Къабакъны артламакъ, йири эрендеден эренделемек, шырасыны сыкъып алмакъ.

Кесмек ‒ догърамакъ ‒ уфатмакъ ‒ соймакъ ‒ чалмакъ сёзлери бир синонимик сыраны тешкиль этселер де, оларнынъ арасында да семантик фаркълылыкъ дуюла. Берильген изаатларда биз буны коре билемиз:

кесмек ‒ ортадан кесмек, экиге больмек;

догърамакъ ‒ уфакъ парчачыкъларгъа, кесечиклерге кесмек;

уфатмакъ ‒ бир бутюн шейни парчалап, уфакъ алына кетирмек;

соймакъ ‒1) кесеклерге, тилимлерге больмек; 2) айван соймакъ;

чалмакъ ‒ 1) айван соймакъ (къурбан чалмакъ); 2) къаве демлемек (къаве чалмакъ).

Меселя: «Къалачланып къоюлгъан, къатмерленип бурулгъан. Ашап корьсенъ билирсинъ: Эти ичинде догъралгъан» [8].

«Аш пиширюв» фииллернинъ арасында бир къач антонимик чифтлерини айырмакъ мумкюн.

Къыздырмакъсувутмакъ. Меселя: Кунеш ерни къыздырды. Экинлер бир къарыш котерильдилер [9]. Сылатмакъкъурутмакъ; бузлатмакъиритмек; къошмакъайырмакъ ве диг.

Омонимик сыралар да тизмек мумкюн.

Тербиелемек (специяларнен, аш тербиесинен) ‒ тербиелемек (баланы). Меселя: Бу ашнынъ лезетине айрыджа косьтермек ичюн, оны специялардан тербиелемек керек. …Къуджакъ тербиеси ‒ тербиенинъ башлангъыч деври олмакъ итибарыле фердий ве миллий тербиенинъ темелидир [10, с. 77].

Атламакъ (йымырта) ‒ атламакъ (маниалардан) ве диг. Меселя: Чий къаймакъны шекернен атлап, тортнынъ къысымларыны бир-бирине япыштырмакъ. …Чагъырдым. Кир! Дюльгер босагъадап атлады. Узакъ ёл юрип кельген бу эсли адамнынъ аякълары ве бедени сызламакъта эди, о себептен, янашасындаки бош курьсюни корьгенинен, севинди, отурайым деп, ашагъы чёке башлагъанда, Малинин иддетленип, юмругъыны стол устюне эндирди [11].

Нетиджелер. Земаневий къырымтатар тилинде «Аш пиширюв» процессини бильдирген фииллер лексик-семантик группасы фииллернинъ арасында айры бир ерде турмакътадыр. Къырымтатар тилинде «аш пиширюв» фииллерининъ 70-ке якъын лексемасы айырылды. Олар беджерген вазифелерине коре эки группагъа болюнди ‒ бу ашны пиширген басамакъларына коре ве тесир эткен усулларына коре. Бундан да гъайры, «Аш пиширюв» фииллернинъ группасыны тешкиль эткен сёзлер чокъусы озь ара чешит тюрлю парадигматик алякъаларда булунгъанлары къайд этильди. Оларнынъ базылары синонимик ве омонимик сыраларны тешкиль этелер ве антонимик чифтлерни тизе билелер.

ЭДЕБИЯТ

  1. Дмитриев, Н. К. Строй тюркских языков / Н. К. Дмитриев. ‒ М. : Издание восточной литературы, 1962. ‒ 609 с.
  2. Тенишев, Э. Р. Глаголы движения в тюркских языках / Э. Р. Тенишев // Историческое развитие лексики тюркских языков / отв. ред. Е. И. Убрятова. ‒ М. : Издательство АН СССР, 1961. ‒ С. 232–293.
  3. Гаджиева, Н. З. Глаголы речи в тюркских языках / Н. З. Гаджиева, А. А. Коклянова // Историческое развитие лексики тюркских языков / отв. ред. Е. И. Убрятова. ‒ М. : Издательство АН СССР, 1961. ‒ С. 322–467.
  4. Вещилова, В. Ф. Глаголы движения в турецком языке / В. Ф. Вещилова // Исследования по сравнительной грамматике тюркских языков. Ч. II. ‒ М. : Издательство академии наук СССР, 1962. ‒ С. 101–114.
  5. Кулиев, Г. К. Семантические группы глаголов (на материале юго-западной группы тюркских языков) / Г. К. Кулиев // Советская тюркология. – 1975. – № 3. – С. 7–16.
  6. Меметов, А. М. Лексикология крымскотатарского языка / А. М. Меметов. ‒ Симферополь : Крымучпедгиз, 2000. ‒ 288 с.
  7. Одабаш, А. Унутмайджакъ (икяе) / А. Одабаш // Къырымтатар эдебияты (къулланма дерслик) / отв. ред. И. А. Керимов. ‒ Симферополь : Крымучпедгиз, 1995. ‒ С. 130–142.
  8. Тапмаджалар [Электрон менба]. – Тертип ёлу : http://www.qypchaq.unesco.kz/Tapmadza.htm.
  9. Алядин, Ш. Чокърачыкълар [Электронный ресурс] / Шамиль Алядин. – Тертип ёлу : file:///C:/Users//Desktop/%20/Shamil-Aladin-Chorachiqlar-kir.pdf.
  10. Ильмий, А. Миллий тербие / А. Ильмий // Эсерлер топламы ; ред. У. Эдемова ; кириш сёз ве араб уруфатындан транслитирация эткен И. А. Керим ; рес.: Р. Нетовкин, И. Нафиев. – Акъмесджит : Таврия, 2004. – С. 66–78.
  11. Алядин, Ш. Теселли [Электрон менба] / Шамиль Алядин. – Тертип ёлу : http://www.qirimbirligi.ru/assets/files/Shamil-Aladin-Teselli-kir.pdf.

САТТАРОВА З. М., ЗЕЙТУЛЛАЕВА Ф. Р.
Источник: Крымскотатарская филология: проблемы изучения и преподавания. – 2017. – № 1. – С. 78–83.

Рессим: QIRIMTATAR YEMEKLERİ

 4,875 Просмотров,  5 views today